«Հարցազրույց Հայաստանի հետ»
Բան. գիտ. թեկնածու (PhD), Լեյդենի համալսարանի հրավիրյալ դասախոս Հրաչ Մարտիրոսյանի հետ Ռիմա Գրիգորյան հարցազրույցից հատված
Լեզուն առաջընթաց է սիրում
Մինչև 19-րդ դարը գրաբարը եղել է գրական լեզու, բայց այն նույնը չի եղել 5-ից մինչև 19-րդ դարը: Կարելի՞ է ասել, որ գրաբարը՝ որպես գրական լեզու, վերակենդանացրին և կանոնակարգեցին Մխիթարյանները: Նրանք մեծ թվով թարգմանություններ կատարեցին, օրիգինալ երկեր գրեցին, որոնց մեծ մասն այսօր անհասանելի է շարքային հայերիս հենց լեզվի պատճառով: Հետադարձ հայացքով արդյո՞ք հարյուր տոկոս արդարացված էր անցումը աշխարհաբարի՝ որպես գրական լեզվի: Որքանո՞վ էր մեծ գրաբարի ազդեցությունը աշխարհաբարի կայացման փուլում:
Կարծում եմ, անցումն աշխարհաբարին միանգամայն արդարացված էր և անխուսափելի: Լեզուն, ինչպես տեսանք, միշտ փոփոխվում է, զարգանում: Այդ պատճառով գնալով ավելի է մեծանում գրական ու խոսակցական լեզուների տարբերությունը և որոշ ժամանակամիջոցում վերածվում է անդունդի: Այդ անդունդը լցնելու փորձերը շինծու են և դատապարտված են ձախողման: Նույնիսկ հիմա, աշխարհաբարի պայմաններում, զգալի տարբերություն ու, հետևաբար, խոչընդոտներ կան արդի գրական լեզվի ու խոսակցականի միջև: (Գրական ասելով` եկեք հասկանանք ստանդարտ լեզուն): Իսկ ինչքա՞ն կլիներ այդ տարբերությունը, եթե գրական լեզուն մնացած լիներ գրաբարը:
Հինդին, նոր հունարենն ու իտալերենն էլ են արդեն զգալիորեն հեռացել, համապատասխանաբար, սանսկրիտից, հին հունարենից ու լատիներենից: Անիմաստ կլիներ պահպանել այդքան մեծ տարբերություններ ունեցող լեզվավիճակները և դրանք փաթաթել ժողովրդի վզին:
Լեզուն առաջընթաց է սիրում: Հետևաբար, իմ համոզմամբ, խիստ ժամանավրեպ ու անընդունելի է երբեմն հնչող այն կարծիքը, թե անհրաժեշտ է վերակենդանացնել գրաբարը: Հակագիտական ու վտանգավոր է այն մտայնությունը, թե աշխարհաբարը (հատկապես արևելահայերենը) գրաբարի աղտոտված ու խաթարված վիճակն է, ու այդ պատճառով մենք իբր կորցրել ենք մեր պապենական արժեքներն ու հայկական ոգին: Մերժելի է նաև արևելահայերենին գաղափարախոսական հենքով քամահրական որակումներ (օրինակ` «սովետերեն») կպցնելը: Զավեշտական են այստեղ-այնտեղ հնչող այն մտքերը, թե լավ կլիներ արևելահայերենը արևմտահայերենի հետ միավորվեր, դառնար մեկ լեզվավիճակ, որ այդ կերպ արևելահայերենն ազնվանար ու դառնար այնպես գեղեցիկ, որքան մեր արևմտահայ հեղինակների ազնիվ լեզուն է: Ասես` արևելահայերենը մի քոսոտ երինջ է, որին պետք է ցեղական ցուլիկի հետ խառնել, որ ազնիվ սերունդ տա: Արևելահայերենն ինքն էլ գեղեցիկ լեզու է և նման պատվաստումների կարիք չունի:
Ձեր նշած խոսակցություն-ցանկություններից բացի, խոսում են նաև դասական ուղղագրության վերադառնալու մասին: Ինչպե՞ս եք վերաբերվում այդ խոսակցություններին:
Ժամանակավրեպ (կամ, թեկուզ, ուշացած) ու անընդունելի եմ համարում հին ուղղագրությանը վերադառնալու կոչերը: Ես չեմ հասկանում, օրինակ, անընդհատ շահարկվող այն «փաստարկը», թե մենք ուղղագրության պատճառով բառեր ենք կորցրել, օրինակ` սէր բառը, որն իբր խառնվել է սեր` «կաթի սեր» բառին: Այս բառերը պարզապես դարձել են համանուններ, ու այդտեղ ոչ մի սարսափելի բան չկա: Մեկ է, նրանք հստակ տարբերակվում են ինչպես համատեքստով, այնպես էլ` քերականությամբ. առաջինը սեռական հոլովում ունի սիրո ձևը, իսկ մյուսը` սերի:
Լեզվի տարբեր փուլերում հնչյունափոխությունների կամ ուղղագրական փոփոխությունների հետևանքով կարող են առաջանալ համանուններ: Բոլոր լեզուներն էլ ունեն համանուններ, ու դա ոչ մի խնդիր էլ չի: Օրինակ, գրաբարն ուներ հաւ բառը, որ նշանակում էր «թռչուն», և մեկ ուրիշ հաւ, որ նշանակում էր «պապ»: Դրանք ծագումով ոչ մի կապ չունեն: Հնդեվրոպական մայր լեզվում նրանք մի փոքր տարբեր տեսքեր են ունեցել` համապատասխանաբար *Hawi- և *HawHo-: Այս վերակազմությունները հստակորեն հաստատվում են հետևյալ ցեղակից ձևերով, առաջինի համար` լատ. avis «թռչուն» և այլն, իսկ երկրորդի համար` խեթերեն ḫuḫḫaš, լատիներեն avus «պապ» և այլն: Բայց հայերենի հնչյունական օբյեկտիվ փոփոխությունների պատճառով երկուսն էլ գրաբարին հասել են վերջնավանկը կորցրած ու միևնույն` հաւ տեսքը ստացած վիճակով: Ի՞նչ անենք: Դեռ մի երրորդ համանուն հաւ էլ կա, որ նշանակում է «ծայր» ու էլի ծագումով կապ չունի:
Նման բան կատարվել է նաև սէր և սեր բառերի հետ, բայց արդեն` ավելի ուշ փուլում: Նրանք ձեռք են բերել նույն հնչումը: Եթե մենք չունենայինք գրաբար մատենագրություն, ապա չէինք էլ իմանա, որ այդ բառերի ձայնավորումը հնում տարբեր է եղել. իհարկե, հոլովման ժամանակ ի հայտ եկող հնչյունափոխության հանգամանքը չհաշված:
Ես ժամանակակից ուղղագրությունը շատ հարմար եմ համարում արդի արևելահայերենի համար: Բոլոր դեպքերում հնին վերադառնալն անիմաստ է: Բացի այն, որ այս նոր ուղղագրությամբ արդեն ստեղծվել է հսկայական գրականություն, ետդարձն ավելի կվատացնի մարդկանց գրագիտության առանց այդ էլ ոչ փայլուն վիճակը: Իսկ եթե խոսում ենք մեր մշակույթին հաղորդակից լինելու մասին, ապա սա շատ ողջունելի մտահոգություն է, սակայն ուղղագրության հարցի առնչությամբ բացարձակապես անիմաստ փաստարկ է, քանի որ ուղղագրությունն ընդամենը դիմափոշի է. դրա իմացությունը բոլորովին էլ բավարար չէ գրաբարյան տեքստերը կարդալու համար: Դրա համար պետք է պարզապես սովորել գրաբար:
Ինչու՞ են մարդիկ այդքան վախենում գրաբարից, այն սովորելը որքա՞ն է հեշտ հայերեն տիրապետողի համար, և արդյո՞ք արժե գրաբարը դասավանդել միջնակարգ դպրոցներում: Ի՞նչ դրական և բացասական կողմեր կարող է ունենալ դա:
Շատերին թվում է, թե արդի հայերենին տիրապետելն արդեն համարյա բավարար է գրաբար իմանալու համար: Իրականում առկա են համակարգային զգալի տարբերություններ, ուստի գրաբար սովորելը պահանջում է լուրջ ջանքեր: Այդուհանդերձ, կարծում եմ, գրաբարի ուսուցումը շատ կարևոր է: Այն կօգնի ավելի խորությամբ հասկանալ մայրենիի կառուցվածքը և բանալի կտա հայոց պատմամշակութային աշխարհը «տնական չուստերով» մուտք գործելու: Դա, թերևս, կարող է վնասել միայն այն դեպքում, երբ դասավանդումն իրականացվի ժամանակակից հայերենի թերի իմացության հենքի վրա, ինչը կարող է հանգեցնել խառնաշփոթի ու հակակրանքի: Հետևաբար, ըստ իս, գրաբարի դասավանդումը նպատակահարմար է սկսել միայն ավագ դպրոցական փուլում, ոչ դրանից շուտ: Դե, իսկ համալսարանների մասին էլ չեմ ասում:
Հասկանալի է, որ դժվար է միանգամից գտնել այդքան մասնագետներ: Սակայն կարելի է սկսել միայն ավագ դպրոցների մի շերտից (կամ էլ առհասարակ սահմանափակվել դրանով): Հոլանդիայի ավագ դպրոցների ամենաբարձր կարգը գիմնազիան է, որտեղ աշակերտները, հոլանդերենի, անգլերենի, գերմաներենի ու ֆրանսերենի կողքին, սովորում են նաև հին հունարեն ու լատիներեն: Իսկ ինչու՞ չպիտի հայկական ավագ դպրոցների գոնե մի շերտում հայ աշակերտներն անցնեն մեր մայրենիի դասական վիճակը` գրաբարը:
Բարբառներին շատերը դեռ այսօր էլ վերաբերվում են մի տեսակ արհամարhանքով: Ո՞րն է դրանց տեղը լեզվի ընդհանուր համակարգում. ի՞նչ նշանակություն ունեն լեզվի հետագա զարգացման, հարստացման և գիտության համար: Պե՞տք է արդյոք պահպանել դրանք, և եթե` այո, ապա ինչպե՞ս և ինչու՞:
Ինչպե՞ս կարելի է արհամարհանքով վերաբերվել բարբառներին, երբ դրանք են մեր լեզվի կենդանի դրսևորումները, ժողովրդական խոսքի ավիշն ու երակները: Իհարկե, մեկ միասնական գրական-ստանդարտ լեզվի առկայությունն ու իմացությունը պարտադիր են ու անխուսափելի: Բայց միաժամանակ պետք է փայփայել ու պահել բարբառները, որտեղ որ դրանք դեռ կենդանի են:
Բարբառները նաև գրական լեզուն սնուցող առվակներ են: Արդի գրական լեզուն բարբառներից փոխառել է բազմաթիվ բառեր` գետնանուշ, դահուկ, էտել, կոլոլակ, մարալ, չմուշկ, ջեյրան, տհալ և այլն:
Երբեմն մարդիկ անտեղի քամահրանք են ցուցաբերում բարբառային բառերի նկատմամբ: Առհասարակ անընդունելի եմ համարում բարբառային բառեր բոյկոտելը նույնիսկ այն դեպքում, երբ դրանք ունեն օտար ծագում. պարսկական, թուրքական կամ այլ` կապ չունի: Մանավանդ երբ խոսքը խոսակցական լեզվի մասին է: Հոմանիշների հարստությունը վատ բան չէ: Պատճառ չեմ տեսնում խուսափելու, օրինակ, չուստ բառից: Շատ կոլորիտային բառ է, կարճ, հարմար, կենդանի է Արարատյան, Խոտորջուրի ու Թիֆլիսի բարբառներում, Հայաստանում հայտնի է գործնականում բոլորին կամ գոնե մեծամասնությանը և առատորեն վկայված է նոր գրականության մեջ: Եթե մեկ ուրիշը նախընտրում է հողաթափ բառը, իհարկե, խնդիր չկա: Սակայն չուստ-ը խոտելի համարելու պատճառ չեմ տեսնում:
Պարբերաբար դաժան հարձակումների են ենթարկվում օտար ծագման նույնիսկ այնպիսի բառեր, որոնք, թեև հին չեն, բայց հասցրել են այնպես հարազատանալ, որ առանց դրանց հնարավոր չէ պատկերացնել մեր լեզուն: Օրինակ` բալա և ջան: Հայ մայրերը բարբառային ամենատարբեր տարածքներում անհուն քնքշությամբ իրենց զավակներին փաղաքշել ու փաղաքշում են այս բառերով, բայց ահա մարդկանց գլուխներում ծնվում է մաքրամոլուցքը և հորդորում բռնանալ մայրենի լեզվի վրա: Քիչ չեն այդպիսի բառերը, որոնք որոշակի հուզական և/կամ պատկերավոր շղարշ են ձեռք բերել մեր նոր գրականության ու բանահյուսության (օրինակ` չինար և վաթան) կամ խոսակցական լեզվի (յոլա գնալ) մեջ:
Սակայն ավելի զարմանալի է, երբ այդպիսի խտրականության ենթարկվում են հայակազմ բառերը: Օրինակ` «խադունոկ»-ի հայկական համարժեքի փնտրտուքների ժամանակ երբ մարդկանց ասում ես, որ արդեն վաղուց կա շատ սիրուն, գործածական ու հայակազմ բառ` ճռիկ (կամ ճռնիկ), որ բարբառներից արդեն անցել է գրական լեզվին և ակադեմիական բառարաններում ամրագրված է առանց «բարբառային» կամ «անհանձնարարելի» նշման, նրանք ասում են` անլուրջ բառ է, ու շարունակում են խարխափել շինծու և անճոռնի թեկնածուների որոնումներում` քայլասայլակ և այլն: Ծերերի ու հաշմանդամների համար կարծես արդեն կա քայլակ: Բայց դա այլ բան է: Չունենք կենդանի ավանդույթ ունեցող բառ, ուստի մի բան պետք է սարքենք, ու քայլակ-ը կարծես վատ չէ: Սակայն մանկան դեպքում նոր բան մոգոնել պետք չէ, քանի որ վաղուց արդեն ունենք անթերի բառ` ճռ(ն)իկ: Մանկահունչ ու զվարճալի բա՞ռ է: Ի՞նչ անենք: Ի վերջո` մանկական ոլորտի բառ է, թող մանկահունչ լինի:
Առավել ևս անընդունելի է, երբ մարդու գրագետ թե անգրագետ խոսելու մասին դատողություններ են անում նրա գործածած բարբառային-խոսակցական բառերի հիման վրա: Ես ճանաչում եմ ուսուցիչների ու դասախոսների, որոնք ասում են. «Եթե մեկը ինչու և ինչպես բառերի փոխարեն ասում է խի և ոնց, ապա ես նրան կիրթ մարդ համարել չեմ կարող»: Եթե սա է չափանիշը, ապա ես ի լուր ամենքի հայտարարում եմ` ես անկիրթ մարդ եմ: Հասկացանք, դրանք գրական բառեր չեն, ու ես դրանք չեմ գործածի պաշտոնական միջավայրում: Բայց ո՞վ է ասել, թե մարդ պետք է առօրյայում անպայման շփվի ստանդարտ լեզվով: Դրանք նորմալ հայկական բարբառային բառեր են, ուստի խոսակցական լեզվում դրանք արգելափակելը նույնն է, թե մարդուն արգելես առանց կոստյումի ու փողկապի փողոց դուրս գալ: Կոստյումից ու տնային խալաթից բացի` ուրիշ զգեստներ էլ կան, որոնցով կարելի է մարդամեջ մտնել:
Նույն կերպ` ես իմ աղջկան ոչ թե կհամբուրեմ, այլ պաչիկ կանեմ:
Ո՞ր բարբառներն եք հատկապես սիրում: Կարո՞ղ ենք ունենալ բարբառներով գրականություն:
Այնպիսի բարբառ չկա, որ գոնե մի քիչ ուսումնասիրած չլինեմ: Իսկ ուսումնասիրելուց հետո բարբառը չսիրել հնարավոր չէ: Մանավանդ որ բարբառ ուսումնասիրելը նշանակում է` շոշափել նաև նրա բանահյուսական ու ազգագրական երակները: Իմ բախտը չի բերել լեզուների հարցում: Այն իմաստով, որ ես ոչ դպրոցից, ոչ էլ ինստիտուտից չեմ ստացել ոչ մի օտար լեզվի իմացություն, այլ սկսել եմ օտար լեզուներ սովորել շատ ուշ տարիքում, այն էլ` ինքնուրույնաբար: Բայց բարբառների հարցում չեմ դժգոհում, որովհետև իմ ծնունդը զետեղված է միմյանցից շատ տարբեր երեք բարբառների եռանկյունում. ծնվել եմ Կիրովականում` Լոռվա խոսվածքի տիրույթում, մորս կողմը Լենինականի մերձակայքի Երազգավորս գյուղից է, իսկ հայրական ժառանգությամբ մշեցի եմ: Այնպես որ դեռ մանկական ու պատանեկան տարիքներից շուրջս հնչել են այս երեք բարբառները` մեկը մյուսից համուհոտով:
Իսկ երբ արդեն գիտականորեն խորամուխ եղա հայոց լեզվի պատմության ու բարբառագիտության մեջ, մեկը մյուսի հետևից իմ առջև բացվեցին նորանոր չքնաղ բարբառներ, բոլորն էլ անուշ ու անզուգական` Համշենի, Մոկսի, Սասնա, Սվեդիայի, Ագուլիսի, Ղարաբաղի, Խոյի…
Բարբառախոսներն առանձնահատուկ ակնածանք ունեն լեզվի մասին: Տեսեք, օրինակ, թե ինչ է ասում արցախցին. «Մեր պառը երգինքան ա կաթալ»:
Բարբառներով ստեղծված գրականությունը` բանահյուսական ժառանգությունը, հայագետի համար ուսումնասիրության կարևորագույն դաշտ է: Այսօր էլ գրառվում են զրույցներ, անեկդոտներ ու հեքիաթներ տարբեր բարբառներով: Իսկ եթե նկատի ունեք ոչ թե բանահյուսական երկերը, այլ նոր ժամանակներում բարբառախոս անձանց գրած չափածո կամ արձակ ստեղծագործությունները, ապա դրանք էլ կարող են, իհարկե, հետաքրքիր լինել, սակայն դժվարանում եմ հատուկ գնահատական տալ: Դրանց իմաստն ու արժեքը շատ տարբեր կարող են լինել` կախված լսարանից, ասելիքից ու այլ հանգամանքներից։
Հասմիկ Ղազարյան 